Stwierdzenie nieważności czy tzw. „odfrankowienie”?

Roszczenia kredytobiorców posiadających kredyty waloryzowane do CHF kierowane przeciwko bankom, w głównej mierze dotyczą albo stwierdzenia nieważności umowy kredytowej, albo jej odfrankowienia. Taki kierunek tego typu sprawom nadał wyrok TSUE z dnia 3 października 2019 r. wydany w sprawie Państwa Dziubak.
 

Czym jest odfrankowienie umowy?

Odfrankowienie jest niczym innym jak wyeliminowaniem niedozwolonych klauzul umownych odnoszących się do tabel kursowych banku. W takiej sytuacji z umowy znika odniesienie do waluty CHF. W pozostałym zakresie umowa jednak nadal wiąże bank i kredytobiorcę. Odfrankowienie powoduje, że po stronie kredytobiorcy powstaje roszczenie o zwrot nadpłaty, która powstała w związku z ze spłatą rat kredytu w wyższej wysokości niż ta, do jakiej zobowiązany byłby kredytobiorca, gdyby bank nie zawarł w umowie kredytowej postanowień niedozwolonych.

Jakie są podstawy do odfrankowienia umowy?

Podstawą do odfrankowienia umowy jest przede wszystkim ustalenie przez sąd istnienia klauzul abuzywnych, które co do zasady definiuje art. 385¹ § 1 k.c. zgodnie z którym:

"Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny”.

O istnieniu klauzul abuzywnych możemy zatem mówić w sytuacji w której:

1) umowa została zawarta z konsumentem;

2) postanowienie umowy „nie zostało uzgodnione indywidualnie”;

3) postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy;

4) jednoznacznie sformułowane postanowienie nie dotyczy „głównych świadczeń stron”.

Przede wszystkim, aby mówić o abuzywności postanowień umowy, umowa ta musi być zawarta z konsumentem. Wyżej wskazany przepis nie znajduje zatem zastosowania w obrocie profesjonalnym.

Sąd oceniając istnienie klauzul abuzywnych, dokonuje kontroli incydentalnej takiego postanowienia, a skutkiem takiej kontroli może być uznanie jego bezskuteczności, co może skutkować tzw. „odfrankowieniem” umowy.

Warto przy tym zwrócić uwagę na to, iż kredytobiorcy w procesie zawierania umowy zostali całkowicie pozbawieni możliwości wpływu na kształt tej umowy, ponieważ banki stosowały wzorce takich umów. W związku, z czym o indywidualnym uzgodnieniu nie mogło być mowy, a postanowienia umów kredytów waloryzowanych do CHF poprzez odniesienie się do tabel kursowych banków, pozostawiają bankom całkowitą dowolność w kształtowaniu tabeli kursowej i tym samym w kształtowaniu wysokości zobowiązania kredytobiorców, co oceniane jest przez sądy jako rażące naruszenie interesów konsumenta. W takiej sytuacji nie można bowiem mówić o równowadze kontraktowej stron.

Na takim stanowisku stanął również m.in. Sąd Najwyższy, czemu dał wyraz w swoim wyroku z dnia 15 listopada 2019 r. sygn. akt V CSK 347/18:

„Rażące naruszenie interesów konsumenta oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków wynikających z umowy na jego niekorzyść, skutkującą niekorzystnym ukształtowaniem jego sytuacji ekonomicznej oraz jego nierzetelnym traktowaniem. Sąd dokonując oceny przesłanki rażącego naruszenia interesu konsumenta, powinien ponadto mieć na uwadze narzucony przez przedsiębiorcę mechanizm kontraktowy kształtowania praw i obowiązków kredytobiorcy z uwzględnieniem ryzyka, na jakie został narażony, zawierając umowę obejmującą postanowienie abuzywne umożliwiające bankowi jednostronne ustalanie i kształtowanie w toku wykonywania umowy kursu walutowego. Bez znaczenia jest przy tym to, czy i w jaki sposób umowa jest wykonywana”.

Za sprzeczne z dobrymi obyczajami należy uznać działania, które uniemożliwiają realizację takich wartości jak rzetelność, fachowość, zaufanie, czy szczerość, w tym również takie, które zmierzają do niedoinformowania, dezinformacji, wykorzystania naiwności lub niewiedzy konsumenta. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że działanie wbrew dobrym obyczajom wyraża się w tworzeniu klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową stosunku obligacyjnego (tak wyrok Sadu Najwyższego z dnia 15 listopada 2019 r. sygn. akt V CSK 347/18).

Jeśli chodzi natomiast o ostatnią z przesłanek, to w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono stanowisko, zgodnie z którym klauzula indeksacyjna zawarta w umowie kredytowej nie może być uznana za określającą główne świadczenie stron, ponieważ kształtuje jedynie dodatkowy, umowny mechanizm indeksacyjny głównych świadczeń (tak wyrok Sądu Najwyższego z 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16, wyrok Sądu Najwyższego z 14 lipca 2017 r., II CSK 803/16).

Najnowsze stanowisko Sądu Najwyższego opowiada się jednak za uznaniem klauzul indeksacyjnych za główne świadczenia stron:

„W tym świetle nasuwa się wniosek, że zastrzeżone w umowie kredytu złotowego indeksowanego do waluty obcej klauzule kształtujące mechanizm indeksacji określają główne świadczenie kredytobiorcy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, OSP 2019, z. 12, poz. 115 i z dnia 9 maja 2019 r., I CSK 242/18, nie publ.).”

Konsekwencje odfrankowienia umowy

Skutek uznania zapisów za klauzule niedozwolone jest wyznaczany przez treść art. 385¹ § 2 k.c.:

„Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie”.

Skutkiem uznania postanowienia za niedozwolone jest zatem to, że nie wiąże ono konsumenta, co oznacza, że nie wywołuje skutków prawnych z mocy samego prawa oraz ex tunc. Podlega także uwzględnieniu przez sąd z urzędu. Strony natomiast związane są umową w pozostałym zakresie. Odfrankowienie modyfikuje zatem zawartą umowę kredytu, lecz nie usuwa jej z obrotu prawnego, kredytobiorca nadal zatem jest zobowiązany do spłaty rat kredytu na rzecz banku, ale na podstawie o umowę w zmodyfikowanej wersji i w tym przypadku będzie to kredyt złotowy oprocentowany stawką LIBOR.
 

Czym jest stwierdzenie nieważności umowy?

Stwierdzenia nieważności umowy kredytu waloryzowanego do CHF powoduje, że umowa, co do której takie stwierdzenie nieważności nastąpiło, traktowana jest jak nigdy niezawarta, a każda ze stron zobowiązana jest do zwrotu świadczenia, które otrzymała. W sytuacji stwierdzenia nieważności umowy możemy bowiem mówić o istnieniu dwóch świadczeń nienależnych po stronie banku i po stronie kredytobiorcy.

Jakie są postawy stwierdzenia nieważności umowy?

Zasadniczo w orzecznictwie można wyróżnić dwie podstawy do stwierdzenia nieważności umowy kredytowej:

1/ abuzywność klauzul i w konsekwencji upadek umowy – takie stanowisko zajął m.in. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 26 października 2020 r., sygn. akt V ACa 215/20:

„Jeżeli Umowa kredytu zawierała klauzule abuzywne, które podlegały wyeliminowaniu z jej treści jako sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające prawa konsumentów jako strony słabszej, to po ich wyeliminowaniu nie da się jednakże utrzymać Umowy w mocy, ponieważ Umowa zmieniłaby całkowicie swój charakter, wbrew temu, na co umówiły się strony. Byłaby to w istocie skrajna postać rekonstrukcji Umowy, kredytu złotowego wg oprocentowania LIBOR 3M ze stałą marżą, z pominięciem warunków, w jakich doszło do zawarcia Umowy kredytu indeksowanego”

2/ sprzeczność umowy z art. 69 ust. 2 pkt 2 ustawy Prawo bankowe, zgodnie z którym:

„Umowa kredytu powinna być zawarta na piśmie i określać w szczególności:

1) strony umowy;

2) kwotę i walutę kredytu;

3) cel, na który kredyt został udzielony;

4) zasady i termin spłaty kredytu; (…)”

Jak słusznie wskazał w swoim wyroku z dnia 17 stycznia 2018 r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku, sygn. akt I ACa 674/17:

”musi występować tożsamość pomiędzy kwotą i walutą kredytu, kwotą środków pieniężnych oddanych do dyspozycji kredytobiorcy oraz kwotą, jaką kredytobiorca zobowiązany jest zwrócić bankowi wraz z odsetkami, aby można było mówić o ważnej umowie kredytu”.

W przypadku kredytów waloryzowanych, w szczególności denominowanych takiej tożsamości brak, ponieważ w samej umowie kredytu nie wskazywano kwoty kredytu w złotych polskich. Tymczasem biorąc pod uwagę treść ww. art. 69 ust. 2 pkt 2 Prawa Bankowego, nie można przyjąć, aby waluta kredytu i waluta świadczenia banku mogła się różnić.
 

Konsekwencje stwierdzenia nieważności umowy

W przypadku stwierdzenia nieważności umowy wyrok uznający taką nieważność oznacza, iż umowa nie istniała od samego początku, a co za tym idzie, istnieje konieczność zwrotu wzajemnych świadczeń stron. Wyrok stwierdzający nieważność umowy ma zatem dalej idące skutki w porównaniu z wyrokiem zasądzającym, czy też inaczej mówiąc „odfrankowującym” umowę. Aktualnie w orzecznictwie w związku ze stwierdzeniem nieważności umowy kredytowej pojawiły się dwie teorie co do sposobu rozliczeń stron: teoria salda i teoria dwóch kondykcji.

Teoria salda zakłada, że prawo do otrzymania zwrotu świadczenia przysługuje tylko tej stronie, która świadczyła więcej, niż otrzymała, przy czym należy jej się zwrot tego, co świadczyła ponad to, co otrzymała. Teoria ta ma jednak wielu przeciwników m.in. z następujących względów:

- w odróżnieniu od teorii dwóch kondykcji, brak przepisu prawnego, który stanowiłby podstawę prawną do zastosowania teorii salda,

- wzajemne umorzenie roszczeń może opierać się na ustawowej regulacji potrącenia, a tylko strony są uprawnione do jego dokonania, nie może tego dokonać sąd,

- w przypadku zastosowania tej teorii mogłoby dojść do naruszenia regulacji dotyczących przedawnienia roszczeń, tymczasem dla roszczeń kredytobiorców stosować należy dziesięcioletni termin przedawnienia, podczas gdy dla roszczeń banku termin przedawnienia jest trzyletni.

Z kolei teoria dwóch kondykcji zakłada, że roszczenie każdej ze stron nieważnej czynności prawnej traktuje się odrębnie i niezależnie od roszczenia drugiej strony. Obydwie strony nieważnej umowy traktuje się zatem, jakby były bezpodstawnie wzbogacone. W przeciwieństwie do teorii salda teoria ta znajduje oparcie w przepisach prawa, a dokładnie w treści art. 405 k.c. który stanowi, iż:
 

„Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”.

Z uwagi na niejednolite orzecznictwo pojawiające się w tej materii Sąd Okręgowy w Warszawie wystąpił z zapytaniem prawnym do Sądu Najwyższego, który w dniu 16 lutego 2021 r. wydał uchwałę w sprawie o sygn. akt III CZP 11/20 w której opowiedział się jednoznacznie za możliwością stosowania teorii dwóch kondykcji, wskazując, że:

„Stronie, która w wykonaniu umowy kredytu, dotkniętej nieważnością, spłacała kredyt, przysługuje roszczenie o zwrot spłaconych środków pieniężnych jako świadczenia nienależnego (art. 410 § 1 w związku z art. 405 KC) niezależnie od tego, czy i w jakim zakresie jest dłużnikiem banku z tytułu zwrotu nienależnie otrzymanej kwoty kredytu”.

Należy również wspomnieć, iż konsekwencją stwierdzenia nieważności umowy jest również upadek zabezpieczenia hipotecznego ustanowionego w związku z zaciągniętym zobowiązaniem. Wykreślenie hipoteki wymaga złożenia przez właściciela nieruchomości wniosku o jej wykreślenie, ponieważ hipoteka nie jest wykreślana przez sąd wieczystoksięgowy z mocy prawa. Wydaje się, że w takiej sytuacji najprostszym sposobem do osiągnięcia skutku w postaci wykreślenia hipoteki będzie dołączenia oświadczenia banku o wyrażeniu zgody na wykreślenie hipoteki.

Innym sposobem na wykreślenie hipoteki może być przedłożenie w sądzie wyroku stwierdzającego nieważność umowy. Zgodnie bowiem z art. 31 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece:

„Wpis potrzebny do usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym może nastąpić, gdy niezgodność będzie wykazana orzeczeniem sądu lub innymi odpowiednimi dokumentami”.

 

---

Specjalizujemy się w sprawach kredytów frankowych - prowadzimy sprawy przeciwko wszystkim bankom, które udzielały kredytów frankowych. Miarą naszej skuteczności są wyroki sądowe w prowadzonych przez nas sprawach - sprawdź wyroki CHF. Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do kontaktu z naszymi ekspertami lub skorzystania z darmowej analizy umowy kredytu frankowego - obejmującej analizę prawną wraz z wyliczeniem roszczeń i scenariuszy pozwu frankowego.