W sprawach kredytów frankowych kształtuje się jedna linia orzecznicza – sądy powszechne w większości pozostają zgodne co do tego, że umowy kredytów frankowych należy uznać za nieważne. O ile jednak skutek nie wzbudza większych wątpliwości, o tyle droga prowadząca do niego może być różna. Nieważność umowy kredytowej może bowiem wynikać z nieważności bezwzględnej lub nieważności następczej.
 

Jeden czy dwa rodzaje nieważności?

Podstawę prawną dla nieważności bezwzględnej umów kredytowych stanowi art. 58 KC. W § 1 tego przepisu ustawodawca wskazał, że: „Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.”. W § 2 wskazano, że: „Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.”. Powyższe zapisy wyznaczają przesłanki nieważności bezwzględnej, do których zaliczyć należy: sprzeczność danej czynności z ustawą, próbę obejścia przez czynność ustawy oraz sprzeczność czynności z zasadami współżycia społecznego.

Nieważność następcza opiera się o przepisy dotyczące klauzul abuzywnych, więc art. 3851 KC i n. Zgodnie z art. 3851 § 1 KC „postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go”. Skutkiem uznania danego zapisu za abuzywny nie jest więc nieważność całości stosunku prawnego, a jedynie brak związania konsumenta jego niedozwoloną częścią. Przełomowe znaczenie dla nieważności umowy kredytowej należy przypisać wyrokowi Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 3 października 2019 r. wydanego w sprawie C-260/18 (Dziubak). W orzeczeniu tym Trybunał wskazał, że: „(...) art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie temu, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych warunków umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i oprocentowanego według stopy procentowej bezpośrednio powiązanej ze stopą międzybankową danej waluty, przyjął, zgodnie z prawem krajowym, że ta umowa nie może nadal obowiązywać bez takich warunków z tego powodu, że ich usunięcie spowodowałoby zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy.” Powyższe oznacza, że Trybunał nie widzi przeszkód w unieważnieniu całej umowy kredytowej, jeżeli jej wykonanie po usunięciu klauzul abuzywnych nie jest możliwe według przepisów prawa krajowego. Usunięcie klauzul abuzywnych z treści umowy kredytowej nie skutkuje wprost nieważnością tego stosunku prawnego. Dopiero brak możliwości dalszego wykonywania takiej umowy skutkuje jej nieważnością.

Skutek w postaci nieważności pozostaje taki sam w każdym przypadku nieważności. Nieważność oznacza, że umowa kredytowa nie istniała. Jest to nieważność zachodząca od początku stosunku prawnego. Występuje więc tylko jeden rodzaj nieważności, do którego prowadzić mogą dwie różne drogi.
 

Pytanie prejudycjalne

Na mocy postanowienia z dnia 18 stycznia 2022 r. Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia w sprawie o sygn. akt I C 1267/20 skierował do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej pytanie:
„Czy art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich oraz zasady skuteczności i równoważności należy interpretować w ten sposób, że w razie wystąpienia zarówno podstawy do uznania umowy za nieważną wobec zawarcia w niej niedozwolonych postanowień umownych (art. 3851 § 1 k.c.), jak i podstawy do uznania umowy za nieważną wobec zawarcia w niej postanowień sprzecznych z ustawą (art. 58 § 1 i 3 k.c.):
- Sąd krajowy powinien zawsze stwierdzić bezwzględną nieważność umowy, przez co do umowy tej nie będą miały zastosowania przepisy dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich,
czy
- decyzja, czy umowa może zostać uznana za bezwzględnie nieważną powinna zostać pozostawiona konsumentowi

Postawiony problem dotyczy sytuacji, w której sąd rozpoznający sprawę dostrzega podstawę dla stwierdzenia nieważności zarówno w art. 58 KC, jak i instytucji klauzul abuzywnych. Wobec tożsamego skutku stwierdzenia nieważności wydawać by się mogło, że postawione pytanie pozostaje bezprzedmiotowe. Okazuje się jednak, że podstawa stwierdzonej nieważności może mieć daleko idące konsekwencje.
 

Wpływ podstaw stwierdzenia nieważności

Najważniejszą kwestią, którą można byłoby wiązać z podstawą stwierdzenia nieważności pozostaje przedawnienie. Przedawnienie roszczeń w przypadku stwierdzenia nieważności umowy kredytowej w oparciu o art. 58 KC można upatrywać już w momencie wypłaty poszczególnych środków – oznaczałoby to, że roszczenie banku o zwrot wypłaconego kapitału uległo przedawnieniu w terminie trzech lat od dnia wypłaty środków, jednocześnie zaś przedawnienie roszczenia kredytobiorcy o zwrot wpłaconych rat kredytu również ulegałoby przedawnieniu licząc od dnia dokonania wpłaty, tyle że zastosowanie znajdowałby w odniesieniu do konsumenta dłuższy termin.

W przypadku nieważności następczej rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia można byłoby wiązać z tzw. trwałą bezskutecznością umowy kredytowej. Termin ten ukuty został przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 maja 2021 r. wydanej w sprawie o sygn. akt III CZP 6/21. Niestety, w przedmiotowej uchwale nie został on w sposób dokładny wyjaśniony, co skutkowało powstaniem różnorodnej praktyki wskazującej różne momenty jako początek biegu terminu przedawnienia. Trwałą bezskuteczność Sąd Najwyższy powiązał z wyrażeniem przez konsumenta woli stwierdzenia nieważności umowy kredytowej. Problemem pozostaje więc określenie, czy konsument taką wolę wyraził poprzez np. złożenie reklamacji bankowej, wniesienie pozwu, czy też dopiero w trakcie składanych w sprawie sądowej wyjaśnień.
 

Sens zadanego pytania prejudycjalnego

Pytanie prejudycjalne postawione przez Sąd Rejonowy dla Warszawy-Śródmieścia ma więc znaczenie, wydaje się jednak, że sądy powszechne powinny przedmiotową kwestię rozstrzygnąć samodzielnie, bez konieczności angażowania TSUE. Sąd odsyłający zmierza bowiem do przerzucenia odpowiedzialności za określenie podstawy stwierdzenia nieważności na konsumenta. Należy podkreślić, że od konsumenta nie można oczekiwać tak daleko idącej znajomości prawa, która mogłaby pozwalać mu na dokonanie świadomego i prawidłowego wyboru. Niewystarczające byłoby także pouczenie przez sąd o skutkach każdej z podstaw stwierdzenia nieważności, ponieważ niewiele zmieniałoby w świadomości konsumenta.

Pojawia się w związku z powyższym pytanie o wzajemne stosunku zachodzące pomiędzy art. 58 KC a art. 3851 KC. W przypadku traktowania przepisów dotyczących klauzul abuzywnych jako lex specialis w stosunku do art. 58 KC pojawiałoby się pytanie o sens stosowania tych przepisów. Wystarczające bowiem byłoby powołanie się na nieważność bezwzględną. Z drugiej jednak strony nie można nie dostrzec tego, że zakresy obu tych instytucji w istocie się pokrywają – w obu przypadkach dochodzi do naruszenia zasad współżycia społecznego.

Końcowo należy jednak zauważyć, że podstawą dla nieważności umowy kredytowej, także w oparciu o art. 3851 KC, będzie brak możliwości wykonania umowy. W istocie podstawa nieważności umowy kredytowej w obu przypadkach pozostaje taka sama – jest nią art. 58 KC. Osobno analizowane zapisy dotyczące klauzul abuzywnych nie stanowią bowiem podstawy prawnej dla stwierdzenia nieważności umowy kredytowej. Z tej przyczyny zarówno pytanie Sądu odsyłającego, jak i wątpliwości Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale wydanej w sprawie III CZP 6/21, pozostają bez większego znaczenia.