Co zrobi Sąd Najwyższy w sprawach frankowych? W oczekiwaniu na uchwałę 13.04.2021r.

Pytania Prezesa SN, obejmują w zasadzie wszystkie wątpliwości jakie miały jeszcze sądy powszechne w temacie spraw frankowych i jeżeli odpowiedzi będą jasne i pełne, powinny zakończyć rozbieżności orzecznicze w temacie spraw frankowych i lawinę kolejnych pytań kierowanych do TSUE oraz SN przez polskie sądy. Aktualnie na rozstrzygnięcie czeka kolejnych 13 pytań polskich sądów do TSUE w ramach 5 prowadzonych spraw oraz 3 zagadnienia prawne obejmujących kolejnych 5 pytań do SN, nie licząc pytań omawianych w ramach niniejszej publikacji.

„Czy w razie uznania, że postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi
niedozwolone postanowienie umowne i nie wiąże konsumenta, możliwe jest przyjęcie, że miejsce tego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów?” 

„Czy w przypadku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytowej, w wykonaniu której bank wypłacił kredytobiorcy całość lub część kwoty kredytu, a kredytobiorca dokonywał spłat kredytu, powstają odrębne roszczenia z tytułu nienależnego świadczenia na rzecz każdej ze stron, czy też powstaje jedynie jedno roszczenie, równe różnicy spełnionych świadczeń, na rzecz tej strony, której łączne świadczenie miało wyższą wysokość?” 

„Czy, jeżeli w przypadku nieważności lub bezskuteczności umowy kredytowej którejkolwiek ze stron przysługuje roszczenie o zwrot świadczenia spełnionego
w wykonaniu takiej umowy, strona ta może również żądać wynagrodzenia z tytułu korzystania z jej środków pieniężnych przez drugą stronę?” 

Wydaje się, że odpowiedz na pytanie pierwsze, jest już ugruntowana, jednak SN w uzasadnieniu postawionych zagadnień wskazuje na rozbieżności także w tym zakresie, w sprawach datowanych głównie na okres przed orzeczeniem TSUE w sprawie Państwa Dziubaków (orzeczenie z 03.01.2019 r.)  Jak wskazuje Prezes SN oceny wymaga, czy „w razie uznania, że postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i nie wiąże konsumenta, możliwe jest przyjęcie, że miejsce tego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów”. Przepisy prawa polskiego nie regulują bezpośrednio skutków prawnych uznania przez sąd, że postanowienie umowy kredytu indeksowanego lub denominowanego odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i nie wiąże konsumenta, a w szczególności kwestii, czy w takim przypadku miejsce abuzywnego postanowienia zajmuje inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów.
 

W orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych kwestia dopuszczalności zastąpienia postanowienia umowy uznanego za niedozwolone nie jest jednolicie rozstrzygana.  Zgodnie ze stanowiskiem zajmowanym w części orzeczeń, zastąpienie takie jest dopuszczalne (wyrok Sądu Najwyższego z 8 września 2016 r., II CSK 750/15, wyrok Sądu Najwyższego z 28 października 2018 r., II CSK 632/17, wyrok Sądu Najwyższego z 15 marca 2015 r., IV CSK 362/14, wyrok z 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16, wyrok z 29 października 2019 r., IV CSK 309/18).
 

Z drugiej strony są orzeczenia, w których kwestionuje się stanowisko, że możliwe jest „uzupełnienie luki” po stwierdzeniu bezskuteczności niektórych klauzul umownych w umowie kredytowej. Tak stwierdził SN w wyroku z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18, wskazując, że nieuprawnione byłoby zastąpienie przez sąd postanowień niedozwolonych innymi, polegającymi np. na odwołaniu się do kursu walut stosowanego przez NBP. A także  w wyroku z 27 listopada 2019 r., II CSK 483/18, w którym Sąd Najwyższy uznał, że nieuczciwe postanowienia indeksacyjne nie powinny być zastępowane innym mechanizmem przeliczeniowym opartym na przepisach kodeksu cywilnego. Także w niektórych orzeczeniach sądów powszechnych zajmowane jest stanowisko negujące możliwość zastąpienia odnoszących się do sposobu określania kursu waluty obcej postanowień umowy kredytu – w razie ich uznania za abuzywne – jakimkolwiek innym sposobem określenia kursu waluty obcej (zob. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 8 stycznia 2020 r., VI ACa 817/18, wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 25 czerwca 2020 r., II C 260/18, wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 26 marca 2019 r., II C 485/17, wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 27 września 2019 r., II C 1142/17, wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 31 stycznia 2020 r., II C 1084/17, wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 29 czerwca 2020 r., XXIV C 738/16). Dodatkowo w wyroku z 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, – w którym stwierdzono, że eliminacja klauzuli indeksacyjnej nie wymaga zastąpienia takiego nieuczciwego postanowienia umownego innym, ponieważ możliwe jest funkcjonowanie umowy również po wyeliminowaniu z niej uregulowania odnoszącego się do sposobu określania kursu waluty obcej – z odwołaniem się do orzecznictwa TSUE wskazano jednak, że do ewentualnego zastąpienia kwestionowanych postanowień umownych innymi, musiałoby dojść jedynie wówczas, gdyby po wyeliminowaniu klauzuli abuzywnej nie było możliwe dalsze obowiązywanie umowy, zaś konsument mógłby zostać narażony na szczególnie niekorzystne konsekwencje, choćby w postaci rozwiązania umowy (uznano jednak, że w rozpoznawanej sprawie sytuacja taka nie miała miejsca). Podobnie w wyroku Sądu Najwyższego z 7 listopada 2019 r., IV CSK 13/19, stwierdzono, co prawda, że w razie uznania niedozwolonych postanowień umownych za abuzywne nie można zastępować ich żadnymi innymi, dodano jednak – odwołując się do wyroku TSUE z 3 października 2019 r., C 260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG, pkt 48,– że art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, iż stoi na przeszkodzie wypełnianiu luk w umowie, spowodowanych usunięciem z niej nieuczciwych warunków, które się w niej znajdowały, wyłącznie na podstawie przepisów krajowych o charakterze ogólnym, które nie stanowią przepisów dyspozytywnych lub przepisów mających zastosowanie, w przypadku gdy strony umowy wyrażą na to zgodę. 
 

Jeżeli uzupełnienie luki nie jest możliwe, to czy możliwe jest odfrankowienie umów indeksowanych i denominowanych? Prezes SN podzieliła pytanie na dwa, gdyż odpowiedz może być inna dla kredytu indeksowanego, a inna dla denominowanego.

Jak wskazuje sama Prezes „zaznaczyć należy, że w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego w tym przedmiocie zazwyczaj nie dokonuje się rozróżnienia, czy chodzi o kredyt indeksowany czy denominowany. Z reguły stanowisko judykatury ma charakter ogólny, niekiedy zaś wprost odnosi się zarówno do klauzul przewidujących indeksację, jak i denominację (zob. zwłaszcza wyrok Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, którego uzasadnienie odwołuje się zarówno do kredytu indeksowanego, jak i denominowanego)”. W praktyce orzeczniczej sądów powszechnych i Sądu Najwyższego ujawniły się odmienności w ocenie tego, czy po usunięciu z treści umowy postanowienia umownego odnoszącego wartość kredytu do waluty obcej, taka umowa może dalej obiektywnie obowiązywać bez uzupełniania jej treści przez stosowanie norm dyspozytywnych obecnych w systemie prawa.
 

Problem omawiany w tym pytaniu w zasadzie sprowadza się do ustalenia czy zakwestionowane postanowienia umowne stanowią główne świadczenie strony czy też nie? Należy przy tym zwrócić uwagę, że w praktyce zarysowało się stanowisko utożsamiające klauzule waloryzacyjne z określeniem głównego świadczenia stron umowy (zob. wyroki Sądu Najwyższego z 4 kwietnia 2019 r., III CSK 159/17, z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18, z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18,) ale także  stanowisko przeciwne (zob. wyroki Sądu Najwyższego z 15 marca 2013 r., I CSK 313/12, z 2 kwietnia 2015 r., I CSK 257/14, www.sn.pl, z 22 stycznia 2016r., I CSK 1049/14, OSNC 2016/11/134, z 1 marca 2017 r., IV CSK 285/16, , wyr. SN z 14.07.2017 r., II CSK 803/16,).
 

Sąd Najwyższy nie wypracował jednolitego stanowiska w kwestii, czy bezskuteczność klauzuli indeksacyjnej pozwala na dalsze obowiązywanie umowy kredytowej w pozostałym zakresie, czy też powoduje jej upadek. Orzeczenia sądowe dzielą się zasadniczo na te, w których składy orzekające opowiedziały się za dopuszczalnością dalszego trwania umowy kredytu indeksowanego, oraz orzeczenia, w których stwierdzono upadek umowy.
 

Spośród orzeczeń Sądu Najwyższego, w których opowiedziano się za dalszym trwaniem umowy bez potrzeby uzupełniania w tym zakresie treści stosunku prawnego przez nią stworzonego, wypada przywołać wyrok Sądu Najwyższego z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18, postanowień możliwe jest określenie praw i obowiązków stron. W rozpatrywanej sprawie umowa po eliminacji klauzul abuzywnych nadal zawierała wszystkie elementy konieczne dla określenia treści stosunku prawnego, a w szczególności kwotę kredytu w złotych, okres kredytowania i terminy spłaty oraz wysokość oprocentowania. A contrario utrzymanie w mocy w mocy umowy kredytowej jest niemożliwe tylko wtedy, gdy eliminacja niedozwolonego postanowienia umownego prowadzi do takiej deformacji regulacji umownej, że na podstawie pozostałej jej części nie da się odtworzyć treści praw i obowiązków stron.
 

Przeciwko możliwości utrzymania umowy kredytowej po wyeliminowaniu mechanizmu indeksacji opowiada się konsekwentnie Sąd Apelacyjny w Warszawie, a także w Katowicach, czy Gdańsku.

Także orzecznictwo nie pomaga sądom w rozstrzygnięciu tego zagadnienia. Trybunału Sprawiedliwości UE wydaje się co prawda skłaniać się ku utrzymaniu mocy zawartych umów (favor contractus), to jednak w wyroku z 3 października 2019 r., C-260/18, Kamil Dziubak i Justyna Dziubak przeciwko Raiffeisen Bank International AG, wyraźnie pozostawił tę kwestię rozstrzygnięciu prawa krajowego.

W przypadku uznania, że umowa kredytu indeksowanego lub denominowanego do waluty obcej nie może dalej wiązać stron (jest nieważna lub bezskuteczna), jak należy dokonać  rozliczenia się stron z tego, co wzajemnie sobie dotychczas świadczyły. Zgodnie z pierwszym stanowiskiem wskazuje się, że każdej ze stron umowy przysługuje własne roszczenie z tytułu bezpodstawnego (tzw. teoria dwóch kondykcji). 
 

Pogląd konkurencyjny zakłada, że między stronami umowy kredytowej występuje jedno roszczenie, przysługujące tej stronie, której łączne świadczenie miało wyższą wysokość (tzw. teoria salda). 

Za uznaniem, że po upadku umowy kredytowej istnieje tylko jedno roszczenie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 26 listopada 2019 r., I ACa 722/18. Zaznaczono, że w przypadku unieważnienia umowy kredytu ze względu na niemożliwość dalszego utrzymania jej w mocy po uznaniu za abuzywne niektórych jej postanowień występuje zbieg wzajemnych, nienależnych świadczeń, rodzących po obu stronach istnienie wierzytelności, choćby niewymagalnych. Spłata rat kredytu wraz z odsetkami staje się świadczeniem nienależnym na skutek orzeczenia sądu o unieważnieniu umowy ze skutkiem ex tunc. Z uwagi na równoczesne unieważnienie także podstawy wypłaty przez bank udzielonego kredytu dochodzi do zmiany dotychczasowej wierzytelności banku z wynikającej z umowy kredytu na wierzytelność banku, jeszcze niewymagalną, wynikającą z nienależnego świadczenia, o ile łączna wysokość świadczenia spełnionego przez bank jest wyższa od sumy świadczeń spełnionych przez kredytobiorcę. Jako podstawę prawną dla przyjęcia istnienia tylko jednego roszczenia wskazano art. 411 pkt 4 k.c., argumentując, że kredytobiorca nie może żądać zwrotu spełnionego przez siebie świadczenia, ponieważ z chwilą upadku umowy jego przeszłe świadczenia zaspokoiły jeszcze w tym momencie niewymagalną wierzytelność banku z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
 

Stanowisko odmienne od właśnie przedstawionego, a więc opowiadające się za tzw. teorią dwóch kondykcji, jest szerzej reprezentowane w judykaturze. Często koncepcja ta uważana bywa za oczywistą i utrwaloną, co skutkuje brakiem szerszej argumentacji na jej rzecz. Teoria dwóch kondykcji została także zaakceptowana w niektórych orzeczeniach Sądu Najwyższego. W wyroku Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2019 r., V CSK 382/18, jednoznacznie stwierdzono, że świadczenie spełnione (nadpłacone) przez kredytobiorcę na podstawie postanowienia abuzywnego jest świadczeniem nienależnym, co oznacza, iż podlega ono zwrotowi, choćby kredytobiorca był równolegle dłużnikiem banku. Tak samo w wyroku SN z dnia z 9 maja 2019 r., I CSK 242/18,

Uznanie, że umowa kredytu indeksowanego lub denominowanego do waluty obcej jest nieważna lub bezskuteczna prowadzi, jak wskazano powyżej, do konieczności wzajemnego rozliczenia się stron. Jednakże w orzecznictwie powstała rozbieżność również co do tego, czy roszczenia dochodzone przez strony, których przedmiotem jest zwrot spełnionych na podstawie tej umowy świadczeń, nie są przedawnione. Wynika to z rozmaitych sposobów określania początku biegu terminu przedawnienia takiego roszczenia, który jest oznaczany na chwilę wypłaty kwot, których zwrotu strona się domaga, albo na inną datę.

Na ten moment sądu nie zajęły jasnego stanowiska w sprawie przedawnienia wzajemnych roszczeń banku i kredytobiorcy. W orzeczeniach w których sądy zastosowały Teorię dwóch kondykcji temat jest istotny, gdyż może się okazać, że wszystkie wpłaty kredytobiorcy z odsetkami zostaną zwrócone, a bankowi nie należy się nawet zwrot kapitału kredytu. Odpowiedź na postawione pytanie ostatecznie rozstrzygnie postawiony problem.

Uznanie, że określona umowa kredytu indeksowanego lub denominowanego do CHF nie może dalej wiązać stron (jest nieważna lub bezskuteczna) ze względu na to, że zawarte w niej postanowienie odnoszące się do sposobu określania kursu waluty obcej stanowi niedozwolone postanowienie umowne i miejsca tego postanowienia nie może zająć żaden inny sposób określenia kursu waluty obcej wynikający z przepisów prawa lub zwyczajów, doprowadziło już do zarysowania się kolejnej rozbieżności w
orzecznictwie.

W tym przedmiocie wypowiedział się  Sąd Najwyższy już w uchwale z 6 września 1994 r., III CZP 105/94, OSNC 1995/2/26, który przyjął, że strony mają sobie zwrócić tylko to, co dokładnie sobie świadczyły. Sytuacja kredytobiorcy korzystającego z udzielonego kredytu jest analogiczna do sytuacji nabywcy rzeczy, który z niej korzysta. Co więcej, takie stanowisko jest właściwe dla reżimu prawnego umów wzajemnych, a taką umową jest umowa kredytu. Dodano, że niedopuszczalne jest dochodzenie roszczeń, które zmierzałoby do zniweczenia ochronnej funkcji przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych. Próba wykreowania takich roszczeń naruszałaby art. 7 Dyrektywy 93/13 stanowiący o obowiązku zapewnienia stosownych i skutecznych środków mających na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami. Gdyby przedsiębiorca nadal mógł czerpać korzyści z nieważnej umowy, zniwelowałoby to odstraszający charakter norm zawartych w tej dyrektywie. Ewentualnie uznano, że gdyby tego rodzaju roszczenie istniało, to jego dochodzenie przez przedsiębiorcę narzucającego konsumentowi zawarcie umowy zawierającej niedozwolone postanowienia trzeba by uznać a limine za nadużycie prawa podmiotowego.
 

Dodać trzeba, że chociaż nie odnotowano dotychczas w orzecznictwie rozstrzygnięć dotyczących tego samego zagadnienia, lecz w odwróconym układzie podmiotowym, tzn. na skutek roszczeń dochodzonych przez kredytobiorców, domagających się zapłacenia im przez bank wynagrodzenia z tytułu udostępnienia bankowi środków pieniężnych do korzystania w związku z cykliczną spłatą rat kredytowych na podstawie umowy uznanej następnie, ze skutkiem ex tunc, za nieważną lub bezskuteczną, jest to zagadnienie tożsame merytorycznie z przypadkami dochodzenia takiego wynagrodzenia przez banki. Taka sama natura roszczenia skutkuje tym, że w tej kwestii występują tożsame wątpliwości jurydyczne, a równe traktowanie stron cywilnoprawnych stosunków prawnych może przemawiać za potrzebą analogicznego rozstrzygnięcia tego problemu, stąd został on także ujęty w treści zagadnienia prawnego przedstawionego Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia.